رويكرد ايرانيان در مواجهه با اسلام و مسلمين

ظهور آيين اسلام در شبه جزيره عربستان و گسترش آن به ساير نقاط جهان يكي از تحول سازترين رويدادهاي زندگي بشري است كه در طول تاريخ رخ داده است.
ميزان نقش عرب [كه در زمان پيش از ظهور اسلام به لحاظ فرهنگي در سطح نازلي قرار گرفته بود] در انتقال آيين اسلام به ساير نقاط جهان از جمله ايران [سلسله ساساني به همراه امپراطوري روم به عنوان يكی از دو قطب قدرتمند جهان آن روز به شمار مي رفت] و همچنين موارد ديگر باعث پيدايش آراي مثبت و منفي چندي همچون پيدايش تمدن اسلامي... و يا دين شمشير بودن اسلام و از بين بردن تمدن ايراني توسط عرب و... گرديده است كه البته اين نظرات از سوي محققين ايراني و غيرايراني اعم از مسلمان و غيرمسلمان مورد نقد واقع شده است. در اين مقاله سعي بر اين است که چگونگي راهيابي اسلام به ايران و عكس العمل ايرانيان در برابر آيين اسلام و مسلمانان عرب، با توجه به ابعاد مختلف مسأله از سه منظر اسلام، مسلمانان و ايرانيان بررسي گردد.
الف) اسلام
بشر جهت رفع نيازهاي خود ناگزير از پذيرفتن قوانين و مقرراتي است كه روش زندگي وي را تشكيل دهد. لذا مردم به تناسب نوع شناخت خويش، ماديات صرف، امور مافوق طبيعت و يا ايمان به خدا و معاد را پايه اعتقادات خود ساخته اند. مجموع اين اعتقادات و مقررات كه هر كس متناسب با آن روشي را در زندگي برمي گزيند دين ناميده مي شود.
قرآن كريم نيز ديني را كه به سوي آن دعوت مي كند از اين جهت كه برنامه كلي آن تسليم شدن انسان نسبت به خداي يگانه است را اسلام خوانده[1]

و حضرت محمد(ص) را خاتم النبيين[2]و به تبع، دين وي را كامل­ترين مي­داند. از نظر مسلمانان قرآن كريم يگانه مرجع دريافت اسلام است و ساير موارد همچون ظواهر ديني- كه سخن معصومين شامل آن مي­گردد- و حجت عقلي و درك معنوي از راه اخلاص و بندگي تنها با تأييد قرآن مشروعيت مي يابد.[3] آغاز دعوت اسلامي هر چند در مكه و در بين عرب بود، ليكن اين آيين طبق آموزه هاي قرآني داراي ويژگي هايي است:
1) جهان­شمول بودن دين اسلام، ضمن پذيرش تفاوت هايي كه بين ملت ها و اقوام گوناگون وجود دارد: «اين قرآن چيزى جز تذكّرى براى جهانيان نيست‏[4]»؛ «و ما تو را جز براى همه مردم نفرستاديم تا (آن ها را به پاداش هاى الهى) بشارت دهى و (از عذاب او) بترسانى ولى بيشتر مردم نمى‏دانند[5]»؛ «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره‏ها و قبيله‏ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد (اينها ملاك امتياز نيست) گرامى‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست خداوند دانا و آگاه است![6]»

2) عدم اجبار نمودن افراد در پذيرفتن دين خاص، يكي از اصول اصلي دعوت اسلامي است. منتها نتيجه انتخاب كساني كه به خدا ايمان بياورند گام نهادن در صراط مستقيم و روش صحيح زندگي خواهد بود و كساني كه كفر ورزيده و ايمان نياورند منحرف شدن از مسير درست زندگي است.[7] هر چند دين نبايد به افراد تحميل شود، ليكن بايد توجه نمود كه بسياري از عقايد مبناي فكري نداشته و ريشه در عاطفه، تعصب يا ... دارند، لذا آزادي به معناي رفع مانع از فعاليت يك قوه فعال و پيشرو است و آزادي در هرگونه عقيده و لو بدون مبناي فكري معنا نداشته و نوعي ركود و جمود مي­باشد. پذيرفتن عقيده صحيح توحيدي نيز از حقوق اوليه انسان ها به شمار مي رود.[8]

3) در پي اين طرز تفكر اسلام، جنگ به معناي تجاوز با اهداف دنيوي، همچون گسترش قلمرو و كسب ثروت، مذموم شمرده شده است، اما چنانچه جنبه دفاع شخصي و عمومي به خود بگيرد امري ضروري است. مصلحت انسانيت و توحيد، دفاع و جنگ را به منظور آزادي دعوت و رفع مانع از تبليغ ايمان و توحيد، بدان شرط كه به ساير حقوق انساني افراد تجاوز نگردد، امري دفاعي در حوزه حريم انسانيت مي داند. پس از رفع مانع تبليغ دين، از آن جا كه افراد را در پذيرش توحيد دين نمي توان اجبار نمود در صورت اسلام نياوردن مي­توان با اهل كتاب در قبال پرداخت جزيه (كه در قبال خدمتي است كه دولت اسلامي براي آنها انجام مي دهد) صلح نمود. (صلح برخلاف تسليم است كه در آن نوعي ذلت و خواري وجود دارد.)[9]

به گفته شهيد مطهري تنها اسلام نبوده كه از سرزمين خود فراتر رفت بلكه مسيحيت و ساير اديان و مسلك ها گاه در محل پيدايش خود مورد استقبال قرار نگرفته و در جاهاي ديگر گسترش يافتند، همچون مسيحيت كه در فلسطين به وجود آمد و امروزه اكثر مردم اروپا و آمريكا مسيحي هستند.[10]

ب) جامعه مسلمان
عرب عملكرد حضرت محمد(ص) و معصومين(ع)، به لحاظ تأييد قرآن، يكي از مباني شناخت اسلام مي باشد.[11]
پس از رحلت رسول اكرم(ص) دو جريان در جامعه شكل گرفت. جريان اول موسوم به شيعه، معتقد است علاوه بر مرجعيت ديني كه در درجه اول اهميت است و هدف آن روشن شدن تعاليم اسلام و فرهنگ ديني مي باشد، حكومت ديني نيز كه در راستاي جريان يافتن آن هدف در جامعه است بايد در دست كساني باشد كه عصمت و مصونيت خدايي داشته (انتخاب با نص جلي و يا خفي)، در غير اين صورت جامعه همواره با خطر انحراف و تحريف روبرو مي باشد.[12]
و جريان دوم معروف به اهل سنت كه با جريان سقيفه بني ساعده آغاز گشت، استقرار حاكم در نظام سياسي خلافت با استناد به عمل صحابه را با سه شيوه انتخاب اهل حل و عقد، عهد و نصب از جانب خليفه پيشين(استخلاف) و زور و غلبه مي داند.[13]

در يك جمع بندي كلي سير آشناسازي مردم ساير مناطق با اسلام را مي توان از دو طريق دانست:
1) تبليغي: آشنايي با مفاهيم و اصول اسلامي از طريق نامه هاي ارسالي رسول اكرم(ص) به سران كشورها و رؤساي قبايل،[14] مسلمانان مهاجر و... .[15]

2) فتوحات: پيشروي در خاك ايران از زمان ابوبكر آغاز شده و در زمان عثمان، حدود 20 سال، كل ايران به جز طبرستان كه در سده سوم با دعوت علويان به اسلام گرويدند به تصرف مسلمانان درآمد. دعوت به اسلام، باقي ماندن بر آيين پيشين به شرط پرداخت جزيه و يا جنگ، سه گزينه اي بود كه مردم سرزمين هاي تصرف شده مي­توانستند انتخاب نمايند. [16]

ج) ايرانيان در مواجهه با اسلام و مسلمانان
جامعه طبقاتي ايران كه شامل دربار سلطنتي، اشراف و امراي سپاه ساساني؛ حكام، امراي محلي و دهقانان؛ كشاورزان و رعايا؛ دبيران و مستوفيان؛ بازرگانان و تجار؛كارگران و توده هاي فرودست شهري؛ مغان و روحانيون زرتشتي مي شد در مواجهه با اسلام و فتوحات مسلمين عكس العمل هاي متفاوتي از خود نشان دادند.[17]