همچنین در یک متن مانوی به زبان پارتی توصیفی از اهریمن که شهریار ظلمت است آمده که درستی گزارش ابن ندیم را تأیید میکند. متن مانوی چنین است:
دیو زشت ... شگفت
پرواز کند به بال چون بادبالان
شنا کند به پرّک چون آبزیان
و خزد چون تاریکان
مسلح ایستد بر چهار اندام. (17)
لگ با استناد به گزارش پلوتارک که مینویسد «مغان در مکانی تاریک برای اهریمن قربانی میکنند» (De Iside et Osiride, 46)، فدیه دادن و قربانی کردن برای قدرت شرور و مخرّب را از زمرهی اعتقادات کهن ایرانی میشمارد و چون هر دو آیین مانوی و میترایی را برگرفته زا یک اصل ایرانی میداند، همخوانی و مشابهتِ توصیف مانوی را با تصویر میترایی مهمّ و مربوط میانگارد. (18)
دوشن گیمن و زینر سالها پس از لگ به مجسمهی یورک (19) توجه کرده و این نگاره را اهریمن دانستند. (20) زینر محقق انگلیسی که در کتاب خود موسوم به زروان یک معمای زردشتی نخست «پیکره شیرسر» را «زروان» دانسته بود، پس از اتمام کتاب در دیباچهای که سپس بدان کتاب افزود، نظر خود را تغییر داده تصریح کرد که نمیتوان به تبعیِت از کومون این پیکره را «زروان- کرونوس» انگاشت. زینر معتقد است که اگر «زروان» خدای برینِ میترایی بود، میباید گونهی لاتینی یا یونانی نامش در نوشتههای مرلفان کلاسیک دیده میشد، همچنان که نام میترا در این منابع آمده است؛ ولی نام زروان در هیچیک از این مکتوبات نیامده. همچنین در هیچ نوشتهی ایرانی توصیفی از زروان ارائه نشده که از جهتی با شمایل پیکرهی مورد نظر شباهتی داشته باشد. زینر این پیکره را تجسّم قدرتی مخوف و ترسناک، پرقدرت و بدخواه میداند و با توجه به نام «اریمانوس» (Deus Areimanius) که غیر از زیرنویس مجسمهی یورک در چهار کتیبهی دیگر نیز آمده، معتقد است که این نگارهی «اهریمن» است و کتیبههای متعدّدی که به «اریمانوس» اهدا شده نشانگر آن است که این خدا در دین میترایی مورد نیایش قرار میگرفته است. زینر با توجه به دو ویژگی مهم این پیکره که سرِ شیر و پیچش مار بر بدن پیکره است، یادآور میشود که در متون پهلوی شیر و مار هر دو از مخلوقات اهریمنی به شمار میروند. شیر نمایندهی اصلی رده و نوع گرگ است و مار نیز نمایندهی خرفستران یا حشرات موذی است و اهریمن که بنا به آرای زروانیان حاکم بر این جهان است، در پیکرهی مورد بحث با سیارات و علایم منطقةالبروج آراسته شده است تا گردش و ادوار چرخ و فلکی را بنمایاند. (21)
دوشن گیمن، محقق بلژیکی، در کتاب اهرمزد و اهریمن شباهتها و همخوانیهای اهریمن با «پیکرهی شیرسر» را برشمرده، ضمن پذیرفتنِ اینکه پیکرهی مورد بحث با اهریمن سازگاری دارد (22)، در نوشتههای دیگرش احتمال میدهد که در این شکل با مخلوطی از اندیشههای گوناگون نظیر قدرت کیهانی، زمان و گذر روان از افلاک سماوی سروکار داریم و این پیکره مفاهیم و مضامین مختلفی از جمله: زمان- زئوس- ساراپیس- هلیوس- میترا-هادس و اهریمن را نشان میدهد. (23)
راجر بک، محقق انگلیسی، در یک جمعبندی کلی تمامی مطالب و مباحثات و نظریههایی را که دربارهی اریمانیوس و اهریمن ابراز شده در گزارشی فراهم آورده است. (24)
بیوار، دانشمند برتیانیایی، معتقد است که پیکرهی شیرسر ماهیّتی دیوی (اهریمنی) دارد و نوشتهی زیر مجسمه یورک این موضوع را تأیید میکند. وی با توجه به اینکه شمایل این پیکره در آثار هنری دیگری از جهان باستان بویژه در تصویر «نرگال» در سوریه و بین النهرین نیز دیده میشود، این تندیس را با نرگال، خدای مغاک زیرزمین، مربوط میداند. نیایش نرگال که خدای مرگ و دنیای زیرزمین و خدای نباتات، آتش، شکار و جنگ که از پارهای جهان خدای خورشید هم بود و به گیلگمش نیز تشبیه شده بود، در بین النهرین سابقهای دیرین داشت، و به نظر این محقق تصویر «پیکرهی شیرسر» میتواند ملهم و برگرفته از «نرگال» باشد. (25)
در انتقاد به نظر محققانی که با استناد به زیرنویس مجسمهی یورک، پیکرهی شیرسر را تجسّم اهریمن دانستهاند، مطالبی ابراز شده است که بیشتر ناظر به کاربرد نام «اریمانوس» یا «اریمانیوس» است. از جمله اینکه قطعهی یافت شدهی یورک تنها موردی است که در آن نام «اریمانوس» زیر پیکره آمده و نوشتههای دیگری که به این خدا تقدیم شده، جدا و مستقل از پیکره است. گذشته از این، دو مشکل دیگر دربارهی خود مجسمه و نیز نوشتهی زیر آن وجود دارد. زیرا سرِ این پیکره شکسته شده و نمیدانیم به چه صورتی بوده است. همچنین به گفتهی هینلز کمربند این پیکره نیز مارگونه نیست و تنها شبیه کمربندی است که شُل بسته شده است. (26) تنها بالهایی در دو طرف پیکره مشهود است. بنابراین، مجسمهای که دو صورت اساسیِ این نقش یعنی «سرشیر» و «مار» در آن دیده نمیشود را نمیتوان به یقین پیکرهی شیرسر دانست. بویژه اینکه این مجسمه در فاصله 250 یاردی از تصویر قربانی گاو به وسیلهی مهر در نزدیکی یک قبرستان رومی که در آن موتیفهای بالدار معمول است پیدا شده. گذشته از این، نوشتهی زیر مجسمه نیز آسیب دیده و در نقطهای که معنی عبارت مشخّص میشود، شکستگی دارد و نمیتوان به درستی تشخیص داد که نام قید شده مربوط به پیکره است یا نام کسی است که آن را اهدا کرده. همچنین فرم و صورت این نام نیز قابل بحث است.
گوردون نامی را که در زیرنویس مجسمهی یورک آمده «Arimani» میخواند و مینویسد، صورت نوشتاری «Arimanes» که در گزارشهای مورّخینِ معاصر ژوستی نین، نظیر آگاثیاس، آمده معادل یونانی شدهی صورت فارسی میانهی «Ahriman» (اهریمن) است. در حالی که این نام در نوشتههای دیگر «Areimanios» است که معادل یونانی شدهی «Ahramanyūš» فارسی باستان است. این صورت با نام اهریمن که در گزارش پلوتارک و دیگر مورّخانی که در قرن چهارم پیش از میلاد مسیح دربارهی مغان نوشتهاند تطبیق میکند. بنابراین، بعید به نظر میرسد که در قرن سوّم میلادی در ناحیهی یورک صورت فارسی میانهی «اهریمن» مدّنظر بوده باشد. (27)
برخی از محققان به پیروی از اشتارک، دانشمند آلمانی که در سال 1869 نظریهی کاملاً متفاوتی ارائه داده و نقوش موجود در تصویر قربانی گاو (28) بدست میترا را تجسّم صور فلکی و اجرام آسمانی دانسته بود، (29) برای پیکرهی شیرسر نیز بر مبنای همان نظریه، تعبیری نجومی ارائه میدهند. البته در تفسیرهای نجومی که این پژوهشگران ابراز داشتهاند اختلافاتِ اندکی نیز به چشم میخورد. راجر بک، صحنهی قربانی گاو بدست مهر را نقشهی ستارگان آسمان و منطقةالبروج در وقت معیّنی از سال میداند که همگی با هم قابل رؤیت هستند و در آن زمانِ بخصوص، صورت فلکیِ ثور (گاو) در غرب افول میکند و این وضعیّت شبهای متوالی در آسمان قابل مشاهده است. (30)
گفتگوی هم میهن...
ما را در سایت گفتگوی هم میهن دنبال می کنید
برچسب : نویسنده : محمد رضا جوادیان fhammihan بازدید : 209 تاريخ : جمعه 15 دی 1396 ساعت: 12:05