اهمیت واقعه غدیر خم و لزوم پیروی از تاکیدات آن/گفت و گوی شفقنا با یک محقق و پژوهشگر

واقعه غدیرخم و اعلان جانشینی و ولایت امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) از سوی پیامبر اسلام(ص) به دستور خداوند متعال، از جمله مهمترین حوادث تاریخ اسلام است که پس از آن اوج عظمت و شکوه دین مقدس اسلام و همین طور اهل بیت پیامبر علیهم السلام آشکار و نمایان شد به طوریکه خداوند با نزول آیه اکمال، دین و نعمت های خود را بر انسان با وقوع حادثه غدیر و اعلان ولایت علی (ع) و خاندانش کامل یافته اعلام فرمود.
این واقعه بزرگ و مبارک تاریخ اسلام دارای ابعاد فراوانی است و نظر به اهمیت آن ممکن است سئوالات فراوانی برای مسلمانان و کسانی که با این فصل از تاریخ اسلام مواجه می شوند، در زمینه های مختلف پیش آید.

حجت الاسلام والمسلمین عیسی غفاری، محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام، ضمن تبریک فرا رسیدن سالروز عید سعید غدیر خم به عموم مسلمانان جهان به بیان حقایق و نکاتی پیرامون واقعه غدیر خم پرداخت.
نکته : کلیت حادثه غدیر خم و مشروح خطبه پیامبر اعظم(س) و ماوقع دیگر معمولا موضوعاتی هستند که اکثرا از آن اطلاع کامل داشته و در جریان قرار دارند و لذا سعی شده است در سئوالات به جزئیات دیگر مربوط به این واقعه مهم تاریخ اسلام اشاره شود و درباره آنها کسب اطلاعات بیشتر نماییم هر چند متن ارائه شده به محضر شما خود خلاصه و گلچین شده است.
س- پرسش نخست را درباره راویان حدیث غدیر مطرح می کنم؛آیا حدیث غدیر که حاوی خلافت علی(ع) و اهل بیت علیهم السلام پس از پیامبر(ص) است تنها به عنوان اصل و مبنایی برای تشیع مطرح می باشد و فقط در کتب تاریخی شیعیان ذکر شده است یا خیر؟
غفاری: این حدیث شریف در میان کلیه علمای اسلامی چه از شیعه و چه از اهل سنت به عنوان یک حدیث صحیح و بدون اشکال پذیرفته شده و نه تنها در کتابهای شیعیان موجود است بلکه بسیاری از علمای اهل سنت نیز آن را با اندکی اختلاف نقل کرده اند و با بررسی متون تاریخی و حدیث در می یابیم که تعداد زیادی از مسلمانان صدر اسلام اعم از اصحاب، تابعین و... حدیث شریف غدیر را نقل کرده اند که از جمله آنان می توان به ابوذر غفاری،عمربن خطاب،عایشه بنت ابوبکر،سعد بن ابی وقاص،حسن بن حسن بن علی،عبدالله بن جعفربن ابی طالب،عثمان بن عفان،جابر بن عبدالله انصاری،سلمان فارسی ، عبیدالله بن عباس و.... اشاره کرد. و ملاحظه می گردد که در بین صدها تنی که این حدیث شریف را نقل کرده اند اصحاب و یاران برجسته پیامبر(ص) و نزدیکان او و بزرگان صدر اسلام همگی وجود داشته اند بنابراین باید گفت که نقل این حدیث اختصاص تنها به تشیع و مورخان و بزرگان شیعه ندارد.
س- اشاره کردید که اهل سنت حدیث غدیر را با اندکی اختلاف نسبت به تشیع مطرح می سازند؛ در این مورد توضیح دهید.
غفاری: آنچه در کتابهای اهل سنت پیرامون واقعه و حدیث غدیر مطرح شده فراوان است به گونه ای که حدیث غدیر همراه با نام راویان به طور متصل در کتابهایشان ذکر شده است. از جمله احمد بن حنبل با چهل سند،ابن جریر طبری از هفتاد و چند طریق، ابو سعید سیستانی به صد و بیست طریق، حافظ عطار همدانی به دویست و پنجاه طریق و .... آن را نقل نموده اند.
دانشمندان اهل سنت به این اکتفا ننموده اند که حدیث غدیر را در بخشی از کتابهای خود ذکر نمایند بلکه به لحاظ اهمیت موضوع و نیز فراوانی راویان و صحت موضوع اقدام به تالیف کتابهای فراوانی پیرامون حدیث غدیر نموده و تمامی استنادات حدیث را از راویانی که صحت گفتارشان در نزد انها به اثبات رسیده است در آن کتابها آورده اند.
از جمله روایت های اهل سنت نسبت به واقعه غدیر به دو مورد اشاره می کنم یکی از تاریخ یعقوبی که از کتب معتبر اهل سنت است و دیگری از نسایی که از راویان حدیث مشهور در نزد اهل سنت می باشد؛
آمده است که رسول خدا(ص) خطاب به مردم فرمود: ای مردم مبادا پس از من به کفر بازگردید که گمراه می شوید و عده ای از شما برگرده دیگران سوار می شوند؛من در بین شما دو چیز گرانبها می گذارم که اگر بدانها چنگ زدید هرگز گمراه نمی شوید،کتاب خدا و عترتم(اهل بیتم)را . ای مردم آیا پیام خدا را به شما رساندم؟ همه گفتند آری و رسول خدا فرمود: خدایا شاهد باش و ....
همچنین نسایی که عرض کردم از راویان مشهور اهل سنت است به نقل از سعدبن ابی وقاص می گوید که ما با رسول خدا در راه مکه بودیم هنگامی که به غدیر خم رسید مردم را نگه داشت، آنان که گذشته بودند برگردند و دیگران که هنوز نرسیده بودند به ما ملحق شوند. وقتی مردم همه جمع شدند فرمود: ای مردم ولی شما کیست؟ گفتند: ولی ما خدا و رسول اوست؛ رسول خدا سه بار این سخن را تکرار کرد و سپس دست علی بن ابیطالب را گرفت و فرمود: هر که معتقد است و خدا و رسولش ولی اوست پس علی هم ولی او خواهد بود، خداوند دوست بدار کسی که علی را ولی خود می داند و دشمن بدار کسی که با او دشمنی می کند.
س- آیا شما مسئله تحریف در بیان ولایت و جانشینی علی(ع) پس از پیامبر(ص) را از سوی برخی از مولفان و دانشمندان اهل سنت تایید می کنید؟ توضیح دهید.
غفاری: پیامبر(ص) در معرفی مقام امامت و خلافت علی(ع) به روشنی و مکرر در زندگیشان سخن گفته اند و این موضوعی است که چه موافق و چه مخالف آن را تایید می نمایند و جای تردید ندارد که این موضوع اولین بار نه در روز غدیر بلکه سالها قبل از آن و در جریان یوم الدار در سال سوم بعثت که پیامبر(ص) برای نخستین بار رسالت خویش را به امر خداوند متعال با خویشان و نزدیکان خود در میان گذاشتند، موضوع ولایت علی(ع) را نیز مطرح ساختند و به عبارتی دیگر نبوت پیامبر(ص) و ولایت،خلافت و وصایت علی(ع) برای اولین بار در یک روز و یک زمان آشکارا به مردم اعلام گردید.
بسیاری از دانشمندان اهل سنت از جمله ابن جریر طبری این واقعه را به صراحت تمام نقل کرده اند ولی همین شخص در کتاب مشهور خود یعنی تفسیر طبری از آن جهت که تصریح پیامبر اکرم (ص) را به امامت علی(ع) پس از خویش با باورهای خود مطابق نمی بیند، دست به تحریف زده و لفظ وصی و امام را از کلام پیامبر اکرم(ص) حذف می کند. این خیانت آشکار را برخی دیگر از مورخان اهل سنت همچون ابن کثیر نیز پس از او تکرار کرده اند.
معرفی مقام امامت و خلافت علی(ع) در طول حیات پیامبر(ص) به دفعات با بیان های مختلف و در حوادث گوناگون و جمع های متفاوت مطرح شد و هر چه به اواخر دوران رسالت نزدیک می شویم تکرار این مسئله را بیشتر می یابیم که صد البته از همه این موارد مهمتر و ممتازتر واقعه غدیر و خطبه تاریخی آن است که در ان طی یک مراسم رسمی و علنی در مقابل دیدگان خیل عظیمی از مسلمانان آن روز به گونه ای شبهه شکن و بهانه سوز، مسئله ولایت و وصایت علی(ع) پس از پیامبر اسلام(ص) مطرح شد اما متاسفانه بزرگان و دانشمندان اهل سنت با تعابیر و تعاریفی متفاوت از ماوقع آن سعی در بازگو کردن حقایق به نحو دیگری داشتند و حاصل آن کاملا مشخص و نمایان است .
س- با توجه به اینکه واقعه غدیر خم در میان خیل عظیم مسلمانان صدراسلام، صحابه و بزرگان و نزدیکان به پیامبر(ص) اتفاق افتاد و بسیاری از انان اولین کسانی بودند که با علی(ع) بیعت کردند، چه اتفاقی افتاد که پس از مدت اندکی اکثریت آن جماعت آن رویداد را زیرپا گذاشته و به راه دیگری رفتند؟
غفاری: پاسخ به این سئوال خود بحث گسترده ای است و از زوایای مختلف می توان بدان جواب داد لیکن در حد توان و فرصت سعی می کنم مطالبی در این رابطه ذکر کنم؛ اولین نکته که در پاسخ به این سئوال به ذهن حقیر می رسد این است که نگاه به تاریخ ادیان گذشته و پیش از اسلام و ماجراهایی چون روی آوردن امت حضرت موسی (ع) به سامری و پرستش گوساله در غیبت چهل روزه آن حضرت در حالیکه هارون(ع) به عنوان وصی ایشان حضور داشتند و یا ایجاد تحریف در دین مسیح(ع) توسط پولس تنها نیم قرن پس از عروج حضرت عیسی(ع) و... این امر را یادآور می شود که سرباز زدن جمع زیادی از مسلمانان عصر پیامبر(ص) از اوامر الهی که از زبان ایشان به سوی مردم جاری می گشت در مدت کوتاهی پس از ایشان امری بعید،غریب و عجیب به نظر نمی رسد.
شکی نیست که حضرت محمد(ص) در ابلاغ پیام توحیدی و الهی نعوذبالله کوتاهی نکرده و با مردم زمان خویش اتمام حجت کرده بودند اما باز همین مردم روی از تعالیم الهی و توحیدی ایشان برتافتند. از دیگر عواملی که می توانم به ان اشاره کنم وضعیت نظام اجتماعی حاکم بر ان روزگار است و ویژگی خاص جامعه عرب در زمان قبل از پیامبر(ص) که قبیله ای بودن شاخصه اصلی آن است؛ رقابت های قبیله ای باعث می شد که به کمترین اشاره جنگ بین دو قبیله آغاز گردد و مدتها ادامه یابد و با ظهور اسلام و حضور پیامبر(ص) تمام قبایل تحت لوای اسلام و قوانین اسلام گرد هم جمع شدند اما همچنان نظام و فرهنگ قبیله ای و آداب و رسوم آن رواج داشت. بنابر این هنگامی که پیامبر(ص) ،امیر مومنان علی (ع) را به جانشینی خود معرفی نمودند رقابت قبیله ای و نظام جاهلی رسوخ یافته در نهاد اعراب به آنها اجازه قبول حاکمیت واحد و پذیرفتن جانشین تعیین شده توسط خدا و رسولش را نمیداد و بسیاری از بزرگان قبایل از روی عقده و حسادت نمی توانستند متابعت از خلیفه معرفی شده توسط پیامبر داشته باشند.
عامل مهم و دیگری که می توانم ذکر کنم حضور چشمگیر و موثر منافقین در میان جامعه مسلمانان بود، کسانی که به ظاهر معتقد به آیین اسلام و یاور و همراه پیامبر(ص) بودند اما در واقع در باطن اعتقادی نداشتند و مخالف این آیین و طرفدارانش بودند.
منافقین از هیچ تلاشی در جهت منحرف کردن مسیر دین و نابودی آن کوتاهی نمی کردند که از جمله مهمترین آنها تلاش بسیار برای انحراف مسیر خلافت و وصایت پیامبر(ص) بود و این گروه همواره در پی ان بودند که مسیر این حرکت الهی را تغییر دهند و از آن به نفع جاه طلبی و قدرت خواهی خویش استفاده کنند و در نیل به این هدف دسیسه ها و نقشه های بسیاری را طرح و اجرا کردند که جزئیات آن در تاریخ و در کتابهای مختلف آمده است.
س- بسیاری از کسانی که صدور حدیث غدیر از سوی پیامبر(ص) پذیرفته اند، تنها با دلالت این حدیث بر ولایت علی(ع) مشکل دارند و اصل ماجرا و حدیث ان را تایید می کنند؛ در این مورد توضیح دهید.
غفاری: بله، اهل سنت و بسیاری از پذیرندگان حدیث غدیر به این موضوع قائل اند که معنای مولی که پیامبر اکرم(ص) درباره علی(ع) ذکر کردند به معنای ولایت و جانشینی ایشان نیست بلکه به معنی دوست و یاور بودن و امثالهم است و این مهمترین اشکالی است که بر دلالت حدیث غدیر شمرده شده است و اهل سنت نیز تاکید زیادی روی آن دارند و غالبا حدیث را بر همین معنی حمل میکنند اما صراحتا میگویم که این حدیث را نمی توان بر آنچه که مد نظر انان است تعبیر و تفسیر کرد چون خطبه و منظور و هدف پیامبر اسلام(ص) در روز غدیر و توضیحات ایشان درباره علی (ع) و اهل بیت علیهم السلام کاملا روشن و واضح است و متاسفانه باید گفت چنین تفاسیر و ادعاهایی تنها بهانه تراشی برای اشتباه و خطایی است که انجام داده اند.
در اینکه کلمه مولا دارای معانی متعددی است شکی نیست اما اولا که هیچ یک از آنها غیر از معنای اولی به تصرف نمی تواند صحیح باشد و ثانیا از سوی دانشمندان شیعه قرائن محکمی در خود حدیث مطرح شده که دلالت می کند بر اینکه مقصود از کلمه مولی غیر از اولویت چیز دیگری نمی تواند باشد.
از جمله این قرائن اولا اینکه بعد از آنکه پیامبر(ص) نسبت به ولایت خود بر مردم از آنها اعتراف گرفتند بلافاصله فرمودند:من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ یعنی همچنانکه پیامبر(ص) بر مومنین اولویت دارد، علی(ع) هم چنین است و این همان معنای ولایت و خلافت است.
ثانیا؛ پیامبر(ص) با اشاره به وفات قریب الوقوع خود می فرماید به زودی از طرف پرودگار خوانده می شود و دعوت حق را لبیک می گوید و بعد می فرمایند من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ به خوبی دلالت دارد بر اینکه پیامبر در صدد تعیین جانشین برای خود می باشد.
و البته شواهد و قرائن متعدد دیگری که همواره از سوی دانشمندان تشیع در کتب مختلف ذکر شده است بنابر این نمی توان این عقیده و دیدگاه اهل سنت را پذیرفت و با صراحت می گوییم که منظور از مولا در حدیث شریف غدیر تنها و تنها ولایت و جانشینی علی (ع) پس از پیامبر اسلام(ص) است.